Đỗ Kim Thêm
Trong khi các sáng kiến Lập pháp của quốc hội hầu như hoàn toàn bị tê liệt vì Trump khống chế toàn diện, thì các cuộc tranh quyền của Hành pháp với Tư pháp đã khởi đầu. Nhưng Trump còn liên tục mở rộng quyền lực đến mức độ nào và liệu cơ quan Tư pháp có thể đưa Trump trở lại vị trí hiến định không, đó là vấn đề. Nhìn chung, nếu tình trạng này còn kéo dài, thì nguyên tắc tam quyền phân lập của nền dân chủ Mỹ sẽ lâm nguy.
Sau ngày nhậm chức, Tổng thống Donald Trump đã ban hành hàng loạt sắc lệnh hành pháp và bị một số tòa án tiểu bang chống đối và hiện nay có hơn 120 vụ tranh tụng đang được xúc tiến. Trump cũng đã phản ứng bằng những lời lẽ thoá mạ giới thẩm phán và không thực thi một số phán quyết của tòa án. Nghiêm trọng hơn, Trump ngày càng muốn mở rộng quyền kiểm soát nghiêm nhặt hơn hoạt động của các công ty luật và công tố viên.
Trong khi các sáng kiến Lập pháp của quốc hội hầu như hoàn toàn bị tê liệt vì Trump khống chế toàn diện, thì các cuộc tranh quyền của Hành pháp với Tư pháp đã khởi đầu. Nhưng Trump còn liên tục mở rộng quyền lực đến mức độ nào và liệu cơ quan Tư pháp có thể đưa Trump trở lại vị trí hiến định không, đó là vấn đề. Nhìn chung, nếu tình trạng này còn kéo dài, thì nguyên tắc tam quyền phân lập của nền dân chủ Mỹ sẽ lâm nguy.
Thông qua các sắc lệnh hành pháp, Trump đưa ra nhiều quyết định vô cùng quan trọng để giải quyết cấp bách các vấn đề quan trọng của đất nước như di dân, thuế quan và an ninh nội địa, mà mục đích chính là làm sáng tỏ hoặc giải quyết hữu hiệu hơn trong việc áp dụng các luật đang hiện hành. Đặc điểm chính của sắc lệnh hành pháp là Trump không cần phải thông qua tiến trình lập pháp tại Quốc hội theo thủ tục hiến định. Nhưng để đối phó với các sắc lệnh, Quốc hội có hai cách lựa chọn, một là, ban hành cấp thời một luật mới tương tự; hai là, không chuẩn chi các biện pháp tài trợ để thực hiện sắc lệnh. Nhưng hiện nay Quốc hội do Đảng Cộng hòa chiếm đa số nên tỏ ra thuần phục quyền lực của Trump đến độ không còn phát huy sáng kiến Lập pháp và dĩ nhiên thất bại trong chức năng giám sát Hành pháp.
Do đó, tuyến phòng thủ cuối cùng của nền dân chủ là áp dụng nguyên tắc tam quyền phân lập, có nghĩa là, chỉ cần có ngành Tư pháp hoạt động độc lập và hữu hiệu; bởi vì, các toà án cũng phải xét đến tính hợp hiến của các sắc lệnh. Trong trường hợp xét thấy vi hiến, phán quyết về các sắc lệnh sẽ có hiệu lực đình chỉ áp dụng cho đến khi nào có chung quyết. Gần đây, các thủ tục cứu xét tính vi hiến này đã xảy ra.
Trường hợp vi hiến
Hiện nay, có khoảng 120 vụ kiện chống lại các sắc lệnh hành pháp của Trump đang thụ lý tại các tòa án liên bang. Về mặt nội dung tranh tụng rất là dị biệt, từ việc sa thải các công chức, phong toả các quỹ liên bang, trục xuất các người nhập cảnh bất hợp pháp cho đến quyền truy cập vào dữ liệu nhạy cảm của cơ quan an sinh xã hội.
Gần đây, Trump đã phải chịu thất bại trước một số tòa tiểu bang, ví dụ như việc loại trừ người chuyển giới ra khỏi việc thi hành nghĩa vụ quân sự và việc giải tán cơ quan viện trợ phát triển USAID được các toà xem là vi hiến.
Việc tranh chấp giữa chính quyền Trump và tòa án lên đến cao điểm vào tháng Ba trong vấn đề trục xuất hơn 200 người đến El Salvador. Trong số những người bị giam giữ có các thành viên của các băng đảng dùng bạo lực, nhưng cũng có những người di cư bị bắt nhầm lẫn. Một thẩm phán ở Washington đã quyết định khẩn cấp cho dừng các chuyến bay, nhưng cơ quan trục xuất USCIS đã không thi hành lệnh; do đó, cũng có người bị tống xuất không theo thủ tục luật định.
Đó là trường hợp của Kilmar Ábrego García. Vì bất chấp lệnh của tòa án, nên García là một trong số một nhóm người di cư đã được đưa từ Mỹ đến nhà tù của Salvador Cecot. Sau đó, chính quyền Trump mới thừa nhận là có “sai sót hành chính” trong vụ án, nhưng vẫn duy trì cáo buộc cho rằng García là thành viên của băng đảng MS-13. García phủ nhận điều này. Ngoài ra, chính phủ tuyên bố là không có cách nào để đưa phạm nhân trở lại Mỹ.
Tối cao Pháp viện đã phán quyết tạm thời cho vụ kiện là một thẩm phán liên bang đã yêu cầu chính phủ tạo điều kiện cho việc trả tự do cho García và xử lý như không bị đưa đến El Salvador một cách bất hợp pháp. Nội vụ còn kéo dài.
Cho đến nay, hầu hết tất cả các phán quyết trong phiên toà sơ thẩm về nội dung sắc lệnh còn gây nhiều tranh cãi và chính phủ còn tiếp tục kháng cáo lên đến tòa án liên bang và cuối cùng, theo đúng trình tự pháp lý vấn đề sẽ được Tối cao Pháp viện chung quyết. Do đó, thời gian tranh tụng có thể mất nhiều năm.
Vào cuối tháng Hai, lần đầu tiên, Tối cao Pháp viện ra phán quyết về sắc lệnh của Trump trong việc sa thải ngay người đứng đầu một cơ quan liên bang và kết quả là bất hợp lệ về hình thức.
Một mặt, Trump công khai nhấn mạnh là sẽ tuân thủ các phán quyết của tòa án; mặt khác, Trump luôn cáo buộc là cơ quan tư pháp lạm dụng quyền lực. Những thẩm phán đã có quyết định tạm thời đình chỉ thi hành các sắc lệnh hành pháp đã bị Trump thoá mạ nặng nề, cáo buộc cá nhân họ là thành phần cực đoan cánh tả, tham nhũng hoặc thiên theo xu hướng đảng phái. Trường hợp của thẩm phán James Boasberg, người muốn ngăn chặn việc trục xuất người về lại El Salvador là thí dụ. Trump thậm chí còn kêu gọi nên luận tội sa thải thẩm phán chuyên trách. Khi làm như vậy, Trump nhằm chỉ trích gián tiếp Chánh án Tòa án Tối cao John Roberts, người đã lên tiếng cho rằng thủ tục luận tội sa thải thẩm phán là không thích hợp đối với một phán quyết khi có bất đồng quan điểm về chính trị.
Bằng chứng cho thấy là Trump đã phản ứng quyết liệt đối với hầu hết các phán quyết của tòa án. Ví dụ, khi những nhân viên trong thời gian còn thử việc bị Trump sa thải, nhưng đã được chính quyền liên bang tuyển dụng lại. Ngược lại, các công chức chính ngạch khác bị sa thải có thể phải đợi nhiều năm để được trở lại nhiệm sở cũ. Trong nhiều trường hợp khác, thiệt hại nghiêm trọng nhất là việc các quỹ tài trợ bị phong toả. Hiện nay, 21 Bộ trưởng Tư pháp tiểu bang trong nước đã đồng loạt khởi kiện các biện pháp cắt giảm ngân sách của chính quyền vì không chỉ vô lý mà còn vi hiến và phạm luật liên bang và sẽ gây hậu quả nghiêm trọng.
Tuy nhiên, theo giới thân cận Trump trong chốn riêng tư cho biết, quyền lực Tổng thống của Trump sẽ ngày càng đứng trên tòa án. Phó Tổng thống J. D. Vance cũng lập luận tương tự khi cho rằng các thẩm phán không nên kiểm soát quyền lực hợp pháp của cơ quan hành pháp. Nhìn chung, Trump muốn làm suy yếu các quyền hiến định của ngành Tư pháp.
Đặc điểm của ngành Tư pháp
Các thẩm phán Tối cao Pháp viện được bổ nhiệm sẽ làm việc suốt đời, nên ngay cả Trump cũng không có quyền cách chức họ, đây là một giới hạn về quyền lực của Hành pháp đối với Tư pháp.
Trong nhiệm kỳ đầu, Trump đã bổ nhiệm hơn 300 thẩm phán vào các vị trí còn trống. Thông thường, các thẩm phán do Đảng Cộng hòa bổ nhiệm có xu hướng là sẽ quyết định có lợi cho chủ trương của đảng này, nhưng thực tế cho thấy là không phải luôn luôn như vậy. Gần đây, đã nhiều lần, ngay cả các thẩm phán do các Tổng thống bảo thủ bổ nhiệm cũng đồng ý ngăn chặn tạm thời các sắc lệnh hành pháp của Trump.
Ngoài ra, Trump cũng đang tăng cường các biện pháp kiểm soát đối với một số công ty luật bằng các hình thức khác nhau, thí dụ như phạt đe dọa về hoạt động kinh doanh, thu hồi giấy phép, không được tiếp cận các cơ sở liên bang, không nhận được hợp đồng thuê của chính phủ. Trump cũng đang cân nhắc là có nên tìm cách đe dọa các khách hàng của các công ty luật không. Các biện pháp này của Trump được coi là một cuộc tấn công toàn diện khi nguyên tắc tự do hoạt động nghề nghiệp, một quyền tự do hiến định, không còn được tôn trọng.
Theo nguyên tắc chung về tam quyền phân lập, vấn đề chấp pháp dựa trên nguyên tắc cân bằng và kiểm soát, có nghĩa là, cần có tương thuận giữa hai cơ quan hành pháp và tư pháp. Điểm yếu của ngành tư pháp là không thể tự tạo ra hiệu lực cưỡng hành cho các phán quyết để buộc chính phủ phải thực thi.
Nếu so quyền lực của các thẩm phán trong bộ máy tư pháp, thì quyền lực của Tổng thống mở rộng hơn. Nhiều công tố viên tham gia vào các thủ tục tố tụng chống lại Trump hoặc những người ủng hộ Trump trước đây, nay đã bị chính quyền buộc phải từ chức.
Triển vọng
Trump ban hành sắc các lệnh hành pháp theo một cách tuỳ tiện, nhất thời và dựa theo hiểu biết cá nhân, dĩ nhiên còn quá hạn chế và không cần tham khảo các chuyên gia. Việc áp thuế bất nhất liên tục cho thấy là Trump không đo lường được các hậu quả nghiêm trọng của vấn đề, Trump không biết phân biệt được việc áp thuế giữa hàng hoá và dịch vụ, cũng như đối xử công minh với đồng minh và đối thủ mà chỉ lo thanh toán các cựu thù cá nhân. Quan trọng hơn là một sự thật cơ bản về sức mạnh của cường quốc Mỹ mà Trump không nhận ra: tỷ trọng của Mỹ trong nền kinh tế thế giới vẫn ở mức khoảng 25%. Khi Mỹ còn duy trì liên minh với Nhật Bản và châu Âu, thì sẽ đại diện cho hơn một nửa nền kinh tế thế giới, so với chỉ 20% của Trung Quốc và Nga.
Bằng cách gây ảnh hưởng gián tiếp, Trump còn làm tê liệt hoạt động của Lập pháp, dù gần đây đã có bảy nghị sĩ Đảng Cộng hòa lên tiếng cáo buộc việc áp thuế của Trump là tệ hại và đồng ý bảo trợ cho Đạo luật Rà soát Thương mại ra đời để tái khẳng định thẩm quyền lập pháp của Quốc hội trong việc ấn định các mức thuế mới.
Hậu quả sẽ còn trầm trọng hơn nếu Trump tiếp tục tìm cách làm cho các tranh tụng kéo dài lên đến tận Tối cao Pháp viện và không tuân thủ các chung quyết này. Tình trạng này sẽ làm cho hoạt động của ngành Tư pháp bị lung lay, mà đó một trong ba trụ cột nền tảng của nền dân chủ Hoa Kỳ.
Nếu thành công trong nỗ lực này, thì Trump tiến hành tu chỉnh hiến pháp để tiếp tục ở lại Toà Bạch Ốc trong lâu dài và chính phủ độc tài sẽ ra đời.
Ai có phép lạ để làm thay đổi tình hình? Không ai khác hơn là các cử tri Mỹ. Họ đã quyết định cho Trump trở lại nhậm chức trong nhiệm kỳ hai, thì cũng chính họ sẽ quyết định cho tương lai chính trị của Trump và việc vận hành của nguyên tắc tam quyền phân lập.
Trong tuần qua, đã có nhiều tín hiệu khởi đầu. Một là, có hơn 1.200 cuộc biểu tình trên khắp 50 tiểu bang với khoảng 3 triệu người tham gia. Hai là, cuộc thăm dò mới nhất của Quinnipiac cho thấy Trump chỉ có 41% cử tri ủng hộ và 53% thì không. Lý do chính là 72% cử tri cho rằng Trump sẽ gây tổn hại đến nền kinh tế trong ngắn hạn, gồm 77% cử tri độc lập và 44% cử tri từ Đảng Cộng hòa.
Dĩ nhiên, ít nhất là trong hai năm tới, Trump sẽ còn tiếp tục đơn phương dàn dựng những kịch bản mới cho đất nước, mà không ai có thể lường đoán.
Đ. K. T.